Τι αποκαλύπτεται για τον μυθικό Ηρακλή;

Διαβάστε το περισπούδαστο κείμενο του πανεπιστημιακού μας δασκάλου Ιωάννη Κακριδή για τον μυθικό μας ήρωα, Ηρακλή, του οποίου οι μύθοι και οι θρύλοι διδάσκονται ακόμη και σήμερα σε πολλά σχολεία του κόσμου!..

Στον τόμο αυτό περιέχονται τα μυθολογήματα που πλάστηκαν για τον Ηρακλή και για δύο από τις μεγαλύτερες εκστρατείες των Ελλήνων: των Αργοναυτών στην Κολχίδα και των αργείων βασι­λιάδων στη Θήβα· για την πιο ξακουστή, των Αχαιών στην Τροία, γίνεται λόγος σε ολόκληρο τον πέμπτο τόμο αυτού του έργου.

Ο Ηρακλής είναι ηρωική μορφή, κυρίαρχη στην ελληνική μυθολογία. Η παράδοση τον συνδέει με το Άργος και τη Θήβα, όπου γεννήθηκε, χώροι στους οποίους θα πρέπει να δημιουργήθηκε κά­ποτε ως

τοπικός ήρωας. Ωστόσο με τους άθλους και τις πράξεις του ξεπέρασε τα όρια της τοπικής του παράδοσης και αναδείχθηκε ήρωας πανελλή­νιος. ' Ετσι, δεν μπορεί να περιοριστεί σε έναν συγκεκριμένο μυθολογικό κύκλο. Παράλληλα με τους άθλους που εξετέλεσε μόνος του, επιχεί­ρησε και μεγάλες εκστρατείες, κυρίευσε μάλιστα πρώτος αυτός την Τροία. Είναι ο μόνος ήρωας που όταν πεθαίνει αξιώνεται να ανεβεί στον 'Ολυμπο και να παντρευτεί μια θεά, την ' Ηβη, για να ζήσει αθάνατος και αγέραστος ανάμεσα στους Ολύμπιους. Οι άλλοι μεγάλοι, αγαπημένοι των θεών ήρωες, όπως ο Ορφέας, ο Κάδμος, ο Αχιλ­λέας, ο Διομήδης, ζουν στα Ηλύσια Πεδία, και αυ­τοί αθάνατοι και αγέραστοι, όχι όμως άξιοι να πα­τήσουν το κατώφλι του Ολύμπου. Είναι εύλογο λοιπόν που οι παραδόσεις για τη ζωή και το έργο του Ηρακλή παίρνουν μια ιδιαίτερη θέση στο έρ­γο αυτό, χωριστά από τις τοπικές παραδόσεις των άλλων ηρώων και πριν από τις πανελλήνιες εκ­στρατείες.
Στον Ηρακλή αντιμετωπίζουμε ένα κάπως πα­ράξενο πρόβλημα σχετικά με το όνομα του: Ηρα­κλής είναι της Ήρας το κλέος, η δόξα. Αν όμως είναι ένας ήρωας που μίσησε η ' Ηρα, αυτός είναι ο Ηρακλής· τον κυνήγησε πριν ακόμη γεννηθεί, τον κυνήγησε μωρό, τον κυνήγησε σε όλη του τη ζωή ως το θάνατο του. Ποιος το σκέφτηκε να δώσει αυτό το αταίριαστο όνομα στον Θηβαίο ήρωα; ' Η, αν το όνομα του είναι πιο παλιό από την έχθρα που του είχε η Ηρα, γιατί να μη βάλουν κάποιον άλλο θεό να τον καταδιώκει, ώστε να μη δημιουργηθεί η αντινομία αυτή;
Και μια δεύτερη αντινομία στη ζωή του Ηρα­κλή: Από τη μια είναι ο μεγάλος, δωρικός στην αρχή, εθνικός έπειτα ήρωας, από τους Έλληνες όλους τιμημένος για την παλικαριά του' που γύ­ρισε τον κόσμο όλο, για να τον εξημερώσει, λυ­τρώνοντας τον από αγριανθρώπους, θεριά, αγρί­μια και τέρατα· που με λιγοστούς συντρόφους πάτησε δυο μεγάλες πολιτείες, την Πύλο και την Τροία, σε λίγες μέσα μέρες· που τόλμησε να τα βάλει με θεούς, την 'Ηρα, τον Απόλλωνα και τον Πλούτωνα· που το βάσταξε η καρδιά του να κα­τεβεί στον Κάτω Κόσμο.
Έναν τέτοιον ήρωα ήταν φυσικό να τον οι­κειοποιηθεί η φιλοσοφία: ο σοφιστής Πρόδικος τον έβαλε να προτιμάει τον ανηφορικό δρόμο της αρετής από τον εύκολο της κακίας, οι Πυθα­γόρειοι τον πρόβαλαν ως το πρότυπο της αρετής και της καρτερίας, οι Κυνικοί τον έκαμαν αρχηγέτη τους. «Ο ασκητικός ήρωας, που έκαμε τους άθλους για να δουλέψει τη βαριά σάρκα του και ν' αλαφρώσει από την ύλη και να γίνει Θεός. Η εσωτερική αυτή σημασία του μύθου με κατέχει όλον και στέκεται μπροστά μου ως ανώτατον υπό­δειγμα αρετής.» (Νίκος Καζαντζάκης).
Σωστά! Πώς όμως συμβιβάζεται ο Ηρακλής αυ­τός με τον Ηρακλή της κωμωδίας; Ο Ηρακλής εδώ είναι μια έντονα κωμική μορφή, με μεγάλη σωματική δύναμη, όχι πολύ έξυπνος, φαγάς αχόρταγος, πότης αξεδίψαστος, γυναικάς... Ποιος είναι ο πρωταρχικός Ηρακλής; Το κωμικό πρόσω­πο που μας δίνει η κωμωδία ή ο τρανός ήρωας της υπόλοιπης παράδοσης; Και είναι σωστή η γνώμη πως ο πυρήνας του μύθου είναι ινδοευρω­παϊκός και σέρνει από πανάρχαια χρόνια;
«Τις Πλαγκτές Πέτρες, τους Ταξιδόβραχους, ένα μόνο καράβι μπόρεσε να τους περάσει, η Αρ­γώ, που την έχουμε όλοι στο στόμα μας» — πον­τοπόρος νηϋς Αργώ πάσι μέλουσα. Οι λίγες αυτές λέξεις του Ομήρου αποτελούν τη μοναδι­κή μαρτυρία για μια εποποιία που ανήκε στο ρε­περτόριο των αοιδών γύρω στα 700 π.Χ. και ιστο­ρούσε το ταξίδι των Αργοναυτών στην Κολχίδα.
Σύμφωνα με το γενεαλογικό διάγραμμα που είχαν καταρτίσει οι αοιδοί της Ιωνίας, για να βά­λουν τάξη στον μυθικό κόσμο των Ελλήνων, οι ήρωες που ταξιδεύουν με την Αργώ είναι μια γε­νιά προγενέστεροι από αυτούς που εκστρατεύ­ουν στην Τροία. ' Ετσι, του Αχιλλέα ο πατέρας, ο Πηλέας, ανήκει στους Αργοναύτες, το ίδιο του Οδυσσέα ο Λαέρτης, του Αίαντα ο Τελαμώνας, του Εύμήλου ο Άδμητος.
Ο μύθος των Αργοναυτών δεν υπάρχει αμφιβο­λία πως απηχεί την εξόρμηση των Ελλήνων στους προηγούμενους αιώνες να αποικίσουν τα παράλια της Μαύρης Θάλασσας ως το μυχό της. Όποιος όμως θα δοκίμαζε από τις περιγραφές του Πινδά­ρου και του Απολλώνιου να βγάλει εξακριβωμένα ιστορικά στοιχεία, θα έπαιρνε κακό δρόμο· γιατί τον ιστορικό πυρήνα της εκστρατείας ήρθαν από την αρχή να τον αλλοιώσουν και να τον πλουτίσουν με φανταστικά επεισόδια οι επίνοιες των ποιητών.
Αφθονες αφορμές γι' αυτές, τους έδιναν οι περιγραφές των ναυτικών και των εμπόρων από τα μακρινά τους ταξίδια, όπου ήταν φυσικό οι κίν­δυνοι να μεγαλοποιούνται και το μυστήριο της θά­λασσας, μέσα στην άφεγγη ή και στην κακοφωτι­σμένη από το φεγγάρι νύχτα, να γεννά βράχους θεόρατους που ταξιδεύουν ή που χτυπιούνται με­ταξύ τους, ακόμα θεριά και τέρατα. Στις περιγρα­φές αυτές πρέπει να χρωστά ο αργοναυτικός μύ­θος τις Συμπληγάδες, τις Πλαγκτές Πέτρες, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, τις Σειρήνες.
Και μια δεύτερη πηγή πλούτισε το υλικό της Αργοναυτικής Εκστρατείας: το παραμύθι. Από πα­ραμύθια είναι δανεισμένο το θέμα της αναζήτη­σης στα μακρινά ξένα ενός θησαυρού που τον φυλάει ένας δράκος. Και ένα άλλο παραμυθικό θέμα λανθάνει στην παράδοση της Αργοναυτικής Εκστρατείας: Είναι μια παραλλαγή απλωμένη σε όλο τον κόσμο, γνωστή και στην Ελλάδα: 'Ενα παλικάρι κινάει να καταχτήσει ένα θησαυρό, ή και την Πεντάμορφη του κόσμου· τον συνοδεύουν πι­στοί σύντροφοι με θαυμαστές ικανότητες1 ο ένας μπορεί και βλέπει, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά, στο καμπαναριό ψηλά μιας εκκλησίας, έναν ψύλ­λο που χασμουριέται, διαπιστώνει μάλιστα πως ένα από τα δόντια του είναι κούφιο' ο άλλος βάζει το αυτί του στη γη και ακούει τι γίνεται στην άλλη άκρη του κόσμου1 ο άλλος τρέχει πάνω από τη θάλασσα, χωρίς να βουλιάζει1 ο άλλος άλλα. Με τη βοήθεια των συντρόφων του το παλικάρι κατα­φέρνει να ξεπεράσει τους κινδύνους που τους απειλούν και να βγει νικητής στους άθλους που του επιβάλλει ο κύριος του θησαυρού.
Ας δούμε τώρα τι ιστορούν οι πηγές μας για μερικούς από τους Αργοναύτες: Ο Λυγκέας είχε τόσο δυνατά μάτια, ώστε να μπορεί να βλέπει διά λίθων και διά γης' ο Περικλύμενος είχε το χάρι­σμα να μεταμορφώνεται σε όποιο ζώο ήθελε1 ο Εύφημος έτρεχε πάνω από τη θάλασσα τόσο ανά­λαφρα, ώστε μόνο τις πατούσες του να νοτίζει1 ο Ζήτης και ο Κάλαϊς είχαν στα πόδια φτερά και μπορούσαν να πετούν.
Τη χτυπητή ομοιότητα ανάμεσα στους συντρό­φους του Ιάσονα στην Αργοναυτική Εκστρατεία και στους συντρόφους του παλικαριού στο παρα­μύθι, την πρόσεξε πριν από χρόνια ένας Ελβετός φιλόλογος, για να καταλήξει στο πολύ πιθανό συμ­πέρασμα πως η παράδοση της Αργοναυτικής Εκ­στρατείας ξεκίνησε αρχικά από ένα παραμύθι, όπου ο ήρωας αν τα έβγαζε πέρα, αυτό το χρω­στούσε στους συντρόφους του και μόνο.
Το κακό είναι πως με τη μορφή που πήρε αργό­τερα η παράδοση οι ήρωες με τις θαυμαστές ικα­νότητες αχρηστεύονται, γιατί δεν είναι πια αυτοί που βοηθούν τον αρχηγό τους στην Κολχίδα να ξεπεράσει τις παγίδες που του στήνει ο Αιήτης τώρα είναι η Μήδεια, η κόρη του Αιήτη, που τον παραστέκει. Το θέμα της βασιλοπούλας που ερωτεύεται τον εχθρό και προδίδει και πατέρα και πατρίδα είναι πολύ αγαπητό στην αρχαία μυθολο­γία1 δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε τον έρωτα της Αριάδνης για τον Θησέα στην Κρήτη και της Σκύλλας για τον Μίνωα στα Μέγαρα.
Βέβαια, για μια τόσο μεγάλη εκστρατεία ήταν φυσική η απαίτηση να επιστρατευτεί όλος ο ηρωι­κός κόσμος των χρόνων εκείνων, στην πραγματι­κότητα όμως οι πολλοί ήρωες είχαν καταντήσει βάρος περιττό στον ποιητή που ιστορούσε την εκ­στρατεία, την ώρα που τώρα πια έφτανε ένα παλι­κάρι με καρδιά μόνο και τόσο όμορφο, ώστε να το αγαπήσει η βασιλοπούλα και να το βοηθήσει να πετύχει το σκοπό που το είχε φέρει στη μακρινή Κολχίδα.
Η εκστρατεία των Επτά αργείων βασιλιάδων στη Θήβα δεν έχει βέβαια τη σπουδαιότητα της τρωι­κής1 εδώ έχουμε να κάνουμε με μια περιορισμένη τοπική σύρραξη, που δεν βαστάει πολύν καιρό1 και οι ήρωες που παίρνουν μέρος σ' αυτή δεν είναι πολλοί. Ακόμα μικρότερη σημασία παρουσιάζεται να έχει η εκστρατεία των Επιγόνων, των γιων των Αργείων βασιλιάδων, δέκα χρόνια αργότερα. Ο­πωσδήποτε, οι γιοι μπορούσαν να υπερηφανεύον­ται πως είχαν κατορθώσει αυτό που δεν είχαν κα­τορθώσει οι πατεράδες τους:

Εμείς, καυκιόμαστε, στον πόλεμο περνούμε τους γονιούς μας, εμείς τη Θήβα την εφτάπορτη πατήσαμε, κι ας ήταν πιο λίγος ο στρατός που εφέραμε μπρος στα τρανά τειχιά της, γιατί είχαμε στο Δία τα θάρρη μας και στα θεϊκά σημάδια ■ όμως εκείνοι από την ίδια τους κακογνωμια εχαθηκαν (Δ 405 κ.ε).

ΣΤΟ ψευδοιστορικό χρονοδιάγραμμα του μυθι­κού κόσμου, η εκστρατεία των Επτά παρουσιάζε­ται να γίνεται μια γενιά πριν από τον Τρωικό πόλε­μο και η εκστρατεία των Επιγόνων λίγα χρόνια πριν από αυτόν. ' Ετσι, ο Τυδέας, ο Καπανέας και ο Μηκιστέας πολεμούν κάτω από τα τείχη της Θήβας, οι γιοι τους, ο Διομήδης, ο Σθένελος και ο Ευρύαλος, παίρνουν μέρος και στην εκστρατεία των Επιγόνων και στην Τρωική.
Μια και η Αργολίδα και η Βοιωτία γειτονεύουν, ήταν για τους παλαιότερους ερευνητές το συμ­πέρασμα αυτονόητο πως στην παράδοση της εκ­στρατείας των Επτά λανθάνει η ανάμνηση από έναν πραγματικό πόλεμο ανάμεσα στις δύο πολι­τείες. Σήμερα στεκόμαστε πιο επιφυλακτικοί μπροστά στη γνώμη αυτή. Οπωσδήποτε, ακόμα και αν η μυθοπλασία έχει για πυρήνα ιστορικά πε­ριστατικά, μια φορά η σύνδεση τους με το μύθο του Οιδίποδα και των παιδιών του, τα περισσότερα από τα ονόματα των επτά βασιλιάδων και των γιων τους και όλες γενικά οι λεπτομέρειες της εκ­στρατείας είναι βέβαιο πως διαμορφώθηκαν ελεύ­θερα στη Μικρά Ασία από τους προομηρικούς επικούς ποιητές.

Ι.Θ. ΚΑΚΡΙΔΗΣ

ΠΗΓΗ: «Ελληνική Μυθολογία», 5ος Τόμος, Εκδοτική Αθηνών